AΝΑΦΟΡΑ ΤΗΣ ΜΑΡΙΛΕΝΑΣ ΦΩΚΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΤΡΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΣΑΠΦΩ ΠΟΥ ΚΑΘΙΕΡΩΘΗΚΕ ΣΕ ΕΝΑΝ ΑΝΔΡΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟ ΚΟΣΜΟ .

Της αγιογράφου, κριτικού βιβλίου-τέχνης Μαριλένας Φωκά (ΜΑ)

Η Σαπφώ ή Ψαπφώ όπως απεικονίζεται σε νομίσματα που κυκλοφόρησαν μετά τον θάνατό της, δεν είναι η μόνη ποιήτρια της αρχαιότητας αλλά σίγουρα είναι η πιο σημαντική. Γεννήθηκε στην Ερεσό αλλά μεγάλωσε στη Λέσβο. Ήταν αριστοκρατικής καταγωγής. Εξορίστηκε κατά τη διάρκεια πολιτικών αναταραχών στο νησί της. Είχε τρία αδέλφια, τον Λάρυχο, τον Χάραξο και τον Ευρύγιο ενώ γονείς της ήταν οι Σκαμανδρώνυμος και Κλείδα. Ήταν παντρεμένη με τον πλούσιο Κερκύλα από την Άνδρο. Η Σαπφώ είναι η πρώτη που

εισέβαλε δυναμικά σε έναν ανδροκρατούμενο ποιητικά κόσμο και επιβλήθηκε με τη δύναμη των στίχων της. Η επική παράδοση των Ομηρικών επών είχε σαν κύριο θέμα τα κατορθώματα θεών και ηρώων και αποδίδονταν σε έναν άντρα, τον Όμηρο, ενώ οι άλλοι ποιητές παρόμοιων έργων, όπως ο Ησίοδος, των ύμνων ή άλλων λογοτεχνικών ειδών ήταν επίσης άνδρες. Στα έργα τους οι γυναικείες μορφές με εξαίρεση τις θεές, «συμπλήρωναν» τους άνδρες, εξαρτώνταν από τους άντρες που ήταν και οι πρωταγωνιστές. Η Πηνελόπη στην Οδύσσεια περίμενε καρτερικά τον Οδυσσέα ενώ υφίστατο τη λεκτική και ψυχική κακοποίηση από τους μνηστήρες, η Ελένη οδηγήθηκε στην Τροία με την «παρέμβαση» της θεάς Αφροδίτης, κ.α.. Ακόμα και οι εκπρόσωποι των άλλων ειδών λυρικής ποίησης όπως ελεγειών, ιάμβων, μελών ή χορικών ήταν άντρες (Αλκμάν, Στησίχορος, Τυρταίος, Βακχυλίδης, Ανακρέων, Πίνδαρος, Θεόγνις, Καλλίνος, Σόλων, Αρχίλοχος, Μίμνερμος, Σιμωνίδης ο Κείος, Σημωνίδης ο Αμοργίνος, Ιππώναξ, Αλκαίος, κ.α. που μέσα από το έργο τους παρουσίαζαν την αντρική φιγούρα άλλοτε περιβεβλημένη με δόξα, ανδρεία, τιμή και άλλα προτερήματα και άλλοτε πιο γήϊνη, με εμφανή μειονεξίες.

Η Σαπφώ ήταν η πρώτη που έγραψε ποιήματα με κεντρικό θέμα τη γυναίκα, τον έρωτα και τον ψυχικό της κόσμο. Εστίασε στα ζητούμενα της, τον έρωτα, την ανάγκη ν΄ αγαπηθεί και ν΄ αγαπήσει, το αίτημα να συμφιλιωθεί με τον εσωτερικό της κόσμο. Σπουδαία είναι τα επιθαλάμια (ποιήματα που έχουν σαν θέμα τη νύφη που αποχωρίζεται τους γονείς της και την παρθενική ζωή, εισάγεται στην ζωή της παντρεμένης, γυναίκας), που με την αμεσότητα και έντονη εικονογραφία τους αποτελούν μια διακήρυξη της ελευθερίας της γυναίκας της αρχαϊκής εποχής.

Τη θεματολογία η Σαπφώ την αντλεί από παλαιά λαϊκά τραγούδια συνδεδεμένα με έθιμα που τ΄ αναμόρφωσε και τ΄ ανάγαγε σε έντεχνο λόγο, «σε ζωγραφική ποίηση». Αξιοσημείωτα τα μοτίβο που έμειναν στην παγκόσμια λογοτεχνία όπως η ομορφιά της κόρης σαν «ένα φρεσκοκομμένο μήλο», η λουλουδιασμένη φύση. κ.α.

Η ποίησή της αναφέρεται στην αγάπη και τρυφερότητα που είχε για άλλες νεαρές γυναίκες αλλά και την κόρη της Κλείδα, που υπεραγαπούσε και την μνημόνευε συχνά στην ποίησή της. Το είδος που διακρίθηκε ήταν το μέλος δηλ. η μονωδία με τη σύγχρονη εκτέλεση της λύρας ενώ ο στίχος της ήταν ο σαπφικός. Δίδασκε ποίηση σε νεαρά κορίτσια - μάλιστα στην ιστορία έχουν καταγραφεί περιστατικά που «έχασε» μαθήτριες από μια αντίζηλες του είδους όπως η Γοργώ. Συνδεόταν στενά με τις μαθήτριές της. Βίωνε τα συναισθήματά της στο έπακρο μέχρι «αφανισμού». Εκτιμούσε ιδιαίτερα το ποιητικό ταλέντο και το θεωρούσε προαπαιτούμενο για την μνημόνευση μετά θάνατον ενώ αποστρεφόταν όποιον δεν το κατείχε. Ο Πλάτων είχε αναφερθεί στη Σαπφώ ως την 10η Μούσα.

Ο νομπελίστας Οδυσσέας Ελύτης, ανέφερε για τη Σαπφώ «πως τη νοιώθει σα μια μακρινή του ξαδέρφη, Δυόμισι χιλιάδες χρόνια πίσω, στη Μυτιλήνη», ίσως λιγάκι μεγαλύτερη, αλλά που μεγαλώσανε παίζοντας στους ίδιους κήπους, γύρω από τις ίδιες ροδιές, πάνω απ’ τις ίδιες στέρνες και της αφιέρωσε ένα από τα μικρά του έψιλον, όπου συμπυκνώνει μέσα σε τρεις μικρές σελιδούλες το παγκόσμια αποδεκτό εγκώμιο της ποίησής της, μας μεταδίνει το ύφος και το χρώμα του «σαλονιού» της - κι ίσως και της ψυχής της, κλείνοντας ... Τέτοιο πλάσμα ευαίσθητο και θαρρετό συνάμα δε μας παρουσιάζει συχνά η ζωή. Ένα μικροκαμωμένο βαθυμελάχροινο κορίτσι, ένα «μαυροτσούκαλο», όπως θα λέγαμε σήμερα, που ωστόσο έδειξε ότι είναι σε θέση να υποτάξει ένα τριαντάφυλλο, να ερμηνέψει ένα κύμα ή ένα αηδόνι, και να πει «σ’ αγαπώ», για να συγκινηθεί η υφήλιος».

Το σκίτσο που παραθέτω είναι μια αποτύπωση της Σαπφούς του Κώστα Ευαγγελάτου με τίτλο Σαπφώ εμπνευσμένο από το ποίημα,

ἄστερες μὲν ἀμφὶ κάλαν σελάνναν

ἂψ ἀπυκρύπτοισι φάεννον εἶδος,

ὄπποτα πλήθοισα μάλιστα λάμπηι γᾶν [ἐπὶ πᾶσαν]

ἀργυρία. ΣΑΠΦΩ απ. 34 Lobel-Page [1]

Το μόνο ολοκληρωμένο έργο της είναι Η Ωδή στην Αφροδίτη. Τα υπόλοιπα ποιήματα της Σαπφούς έχουν βρεθεί σε σπαράγματα παπύρων και θραύσματα από όστρακα, ενώ αναμένεται και η δημοσίευση δύο νέων ποιημάτων της από αρχαιολογικές ανασκαφές.

(Πηγή: «Σαπφώ η 10η Μούσα», στο ΕΛΛΑΣ διαθ. στο: https://ellas2.wordpress.com/2010/03/15/%CF)

[1] (μτφρ.Ηλία Βουτιερίδη ) Τ᾽ αστέρια γύρω απ᾽ τ᾽ όμορφο φεγγάρι

τη φωτεινή θωριά τους πάλι κρύβουν,

όταν γεμάτο λάμπει επάνω (σ᾽ όλη)

τη γη…..

ασημένιο.

Για την επιτυχημένη απόδοση της Σαπφούς από τον Κώστα Ευαγγελάτο ο ιστορικός τέχνης Λεόντιος Πετμεζάς έχει σημειώσει παλαιότερα:

''Η έντεχνη λιτή  σύλλληψη με λειτουργική αμυνόμενη χροιά εμπεριέχει στοιχεία χρίσματος δωρεάς  στην μορφική απεικόνιση που ενδυναμώνουν την εκπαιδευτική βαρύτητα του θέματος. Μέσα από διατάξεις  καταγράφει και αποδίδει μια εποχή με εύσημα για την επαναστατικότητα ,την πρωτοπόρα εξέλιξη ,την αναπόσπαστη μελέτη και την  μοναδική αφοσίωση της ανθρώπινης υπόστασης στην προοπτική της εξέλιξης . Προβάλλει ως υλικό μια αξεπέραστη συνοχή, αποτέλεσμα της μακροχρόνιας ενασχόλησης του δημιουργού Κώστα Ευαγγελάτου με το αντικείμενο της διάσωσης  και αναβίωσης των ιστορικών προσώπων.Η  διαδραστικότητα της σχεδίασης ενσαρκώνεται με την συνδρομή της  επέμβασης, την εμπεριστατωμένη γραφή και την μονοχρωματική τονικότητα που με  εννοιολογική αποκάλυψη προεκτείνει  παρεκκλίσεις του ορατού και του ονειρικού της  γνώσης. Παράλληλα αφήνει να αναδυθούν στην επιφάνεια παρορμήσεις που επιτείνουν εντολές μιας επικοινωνιακής συμβολιστικής διάταξης  ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο. Η νοητική διάσταση της  εικόνας που παρατηρούμε περιγράφει με  ποικίλη  ώθηση  ερεθίσματα οικείων εικονίσεων, λυρικών σκιαγραφήσεων, κυρίαρχων ρυθμικών βηματισμών και συνειρμικών ταλαντώσεων με ιδιαίτερη τεχνική  και  ιδιότυπο στύλ.''  

Στην φωτογραφία του εξωφύλλου η Μαριλένα Φωκά δίπλα στον εντυπωσιακό πίνακα του ρηξικέλευθου εικαστικού Λεόντιου Πετμεζά.